Jan Sawka:  Biografia

Jan Sawka byl malarzem, mistrzem rytownictwa, grafikiem, scenografem i architektem, który urodzil sie w Polsce w Zabrzu 10 grudnia 1946 roku, a który zmarl 9 sierpnia 2012 roku w High Falls, NY, USA.

Jan Sawka:  Edukacja i wczesne lata

Sawka był synem matki lingwistki i ojca architekta.  Jego dzieciństwo przypadło na najgorsze lata stalinizmu. Ojciec przez siedem lat był więziony ze względów politycznych.  Jan Sawka ukończył malarstwo i grafikę czystą w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu (obecnie: Akademia Sztuk Pięknych) oraz architekturę na Politechnice Wrocławskiej.  Na obu tych uczelniach realizował indywidualny program nauki pod kierunkiem profesora Stanisława Dawskiego (grafika) i profesora Józefa Hałasa (malarstwo) w PWSSP i pod kierunkiem profesora Jerzego Rozpędowskiego na architekturze.  Już jako młody artysta stał się wyrazistą twarzą polskiej kontrkultury, działając w teatrach (wrocławski Kalambur, krakowski STU), kabaretach, na festiwalu FAMA, jako malarz, scenograf, grafik, ilustrator kontestacyjnej poezji i jeden z najmłodszych artystów należących do Polskiej Szkoły Plakatu. Organizował i brał udział w happeningach artystyczno-politycznych z dużym poczuciem absurdu i humoru.  W 1974 r. ożenił się z Hanną Maletz, z którą miał córkę Hannę Marię. Działania opozycyjne, szczególnie po wystawie niecenzurowanego malarstwa „Czterech” (Aleksiun, Czerniawski, Sawka i Stankiewicz) w Muzeum Plakatu w Wilanowie w 1976 roku, doprowadziły do jego wydalenia z Polski w 1976 roku.

Sawka znalazl sie we Francji, gdzie byl jednym z pierwszych artistes-en-résidences w Centrum Pompidou.  Tego samego roku reprezentowal Centrum Pompidou na Konferencji Sztuki i Designu z okazji 200-lecia Stanów Zjednoczonych w Aspen (Kolorado, USA), gdzie mial indywidualna wystawe.  Pare miesiecy pozniej, polskie wladze komunistyczne odebraly mu paszport, wyjechal wiec z Paryza do Stanów Zjednoczonych, unikajac w ten sposób grozby ekstradycji do Polski.

W 1977 roku przyjechał do Nowego Jorku i szybko stał się częścią amerykańskiej sztuki.  Na początku ilustrował stronę opinii w gazecie „The New York Times”.  Rozpoczął aktywną karierę w galeriach w Nowym Jorku, Los Angeles i w innych miastach amerykańskich.

Jan Sawka, Malarz

Obrazy, plakaty i grafiki Jana Sawki są w ponad 60 muzeach na całym świecie, m.in. w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku, w Muzeach Narodowych w Polsce (Kraków, Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław), Muzeum Izraela, Stedelijk w Holandii, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Toyamie (Japonia) i Victoria and Albert Museum w Londynie.  Sawka miał ponad 70 wystaw indywidualnych, głównie malarstwa, w muzeach i galeriach międzynarodowych.  Na początku swojej kariery malarskiej, w roku 1975, Sawka był najmłodszym laureatem we Francji na Festiwalu Malarstwa w Cagnes-sur-Mer, gdzie zdobył nagrodę Oscar de la Peinture oraz Nagrodę Prezydenta Republiki Francji za innowacje w malarstwie: obrazy „Z głowy” i „Teatr mój widzę ogromny”.  Za innowację uznano to, że bazą każdej pracy była jedna matryca odbijana wiele razy (np. „Z Głowy” to 216 głów), każda odbitka była malowana ręcznie i w każdej głowie wyrażono inne myśli tej samej postaci. W całości tworzą one jeden obraz.  Artysta połączył ręcznie malowane odbitki w obraz, który oglądany z daleka ma własną kompozycję artystyczną pracy abstrakcyjnej.  Oglądany z bliska, przedstawia narrację myśli i życia postaci. Jan Sawka używał takiej interdyscyplinarnej metody w wielu obrazach w celu stworzenia doznania estetycznego w obrębie jednego dzieła, które ma wymowę oglądane zarówno z bliska, jak i z daleka.

Obszerna retrospektywa malarstwa i rzeźby Sawki była pokazana na amerykańskich uniwersytetach i w ośrodkach akademickich w latach 1989–1991, począwszy od uczelni SUNY New Paltz, w różnych miejscach na wschodnim wybrzeżu USA i amerykańskiego Zachodu, w tym Arvada Center for the Arts and Humanities w Kolorado.  Muzeum Queens Museum of Art w Nowym Jorku zaprezentowało jego obrazy w 1992 roku. W latach 1991–1992 obszerna retrospektywa pt. „Powroty,” składająca się z obrazów i grafik, była prezentowana w Muzeach Narodowych Polski w Krakowie, Warszawie i Wrocławiu, a także w Budapeszcie i Pécs na Węgrzech.

Po wyjeździe z Polski Jan Sawka miał w Europie dwie wystawy obrazów w galeriach w Paryżu oraz wystawę w Hadze w Holandii.  W Stanach, do których przyjechał w roku 1977, wystawiał obrazy i rzeźby w galeriach Nowego Jorku, Los Angeles, w Teksasie, Kolorado, na Florydzie i wielu innych miejscach w kraju.  Pierwszą wystawę malarstwa miał w Nowym Jorku już po pół roku pobytu, w Lillian Heidenberg Gallery na 57 ulicy w centrum Manhattanu, wówczas dzielnicy najbardziej prestiżowych galerii.  Później wystawiał nadal na 57 ulicy, u Andre Zarre Gallery oraz Sid Deutsch Gallery (cztery wystawy).  Dwie wystawy miał w Samuel Dorsky Gallery w Soho, dzielnicy, która została nowym centrum galerii sztuki w Nowym Jorku. Wystawiał wielokrotnie w Los Angeles, tak że stał się częścią historii sztuki kalifornijskiej. Wystawiał w Galerii Ankrum (trzy wystawy) i między innymi Anca Colbert Gallery.  W Teksasie miał wystawę w Evelyn Siegel Gallery w Fort Worth. W Waszyngtonie wystawiał w International Monetary Fund Gallery i innych, a w Denver, w stanie Kolorado, w Hassel and Haeseler Gallery. We Francji nadal jego prace pokazywane były w Gallerie Lefor-Openo w Paryżu.  Przed śmiercią artysty dzieła prezentowano na wystawach w ACA Galleries w Nowym Jorku i The Wheelhorse Gallery w Greenwich (Connecticut).

Jan Sawka, Mistrz rytownictwa

Jan Sawka był mistrzem czystych grafik – akwaforty i suchej igły. W początkowych dziesięciu latach swojej kariery artystycznej w Polsce specjalizował się w akwaforcie i litografii.  Pierwsze jego plakaty były właśnie litografiami. W późniejszym okresie swojej kariery (ponad 35 lat, na Zachodzie) głównie rytował w pleksiglasie, materiale, który nie pozwala na poprawki.  Po odbiciu na prasie bardzo małych nakładów Sawka malował każdą grafikę ręcznie w różnych kolorach, co sprawiało, że każda była inna. Grafiki czyste Jana Sawki są największą kolekcją dzieł jednego artysty w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie.  Ówczesny kurator tej biblioteki, Elena Millie, powiedziała w 1996 roku na temat jego rytownictwa, że jest „malarskie na równi z Rembrandtem”.  W kolekcji Biblioteki Kongresu znajduje się teka 25 grafik czystych pt. „A Book of Fiction”, która w 1986 roku została opublikowana w formie książkowej przez wydawnictwo Clarkson Potter.  „The New York Times” uznał ją jako Książkę Roku, zdobyła również nagrodę na Targach Książki we Frankfurcie.  Grafiki czyste Jana Sawki są w wielu prywatnych i muzealnych kolekcjach na świecie, między innymi w Muzeach Narodowych w Polsce.  Ręcznie malowane grafiki Sawki cieszą się wielkim uznaniem w Japonii, gdzie w 1994 r. odbyła się retrospektywa grafik czystych oraz multimediów w Striped House Museum of Art w Tokio.

Jan Sawka, Plakat artystyczny

Począwszy od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku Sawka stał się gwiazdą polskiej szkoły plakatu. Teatralne i jazzowe prace Sawki są znane na całym świecie i przeszły do klasyki plakatu artystycznego.  W 1978 roku Sawka zdobył złoty medal w kategorii plakatu politycznego na Biennale Plakatu w Warszawie za projekt nazwany „La Voiture de l'Année” (Samochód Roku).  Komitet Centralny komunistycznej partii PZPR próbował wywrzeć presję na międzynarodowe jury, które zagroziło rozwiązaniem, jeżeli jego decyzja w sprawie tej nagrody nie zostanie uznana.

Na Zachodzie zajął się całkowicie malarstwem, rzeźbą i multimediami. Projektował głównie plakaty dla teatrów i do swoich wystaw. Tworzył również plakaty dla celów charytatywnych, np. przeciwko broni nuklearnej, na pomoc dla Haiti i inne.  W 1981 roku, kiedy wprowadzono stan wojenny w Polsce, Amerykańskie Związki Zawodowe AFL-CIO zorganizowały zbiórkę pieniędzy, drukując plakat Solidarności Jana Sawki w celu zapewnienia natychmiastowego wsparcia prześladowanej organizacji.  Plakat ten był wcześniej zlecony Sawce przez Solidarność w Warszawie.  Projekt został przemycony do Polski przez pilotów LOT-u i dotarł do biura Solidarności tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego. W dniu ogłoszenia stanu wojennego agenci Służby Bezpieczeństwa wtargnęli do biura związku i zniszczyli oryginał plakatu, który miał właśnie iść do druku.  Szczęśliwie amerykański fotograf zrobił zdjęcie projektu nim został wysłany do Polski, więc Sawka mógł go odtworzyć, gdy Amerykanskie Związki Zawodowe (AFL-CIO) zwróciły się do niego w tej sprawie.  Plakat był główną scenografią i obiektem podczas ogromnego wydarzenia telewizyjnego w Stanach pt. „Let Poland Be Poland” (Aby Polska była Polską).  Z jego sprzedaży zebrano miliony dolarów na pomoc Solidarności.

Plakat do sztuki „Exodus” w Teatrze STU był jednym z zaledwie dwudziestu wybranych do reprezentowania Polskiej Szkoły Plakatu na wystawie w Muzeum Sztuki Współczesnej (MoMA) w Nowym Jorku w roku 2009.

Jan Sawka:  Scenograf, kariera w teatrze i przedstawienia multimedialne

W Nowym Jorku Sawka projektował oprawę graficzną i scenografię m.in. do teatrów Harold Clurman, Jean Cocteau Repertory Theater i Samuela Becketta.  W 1989 roku zaprojektował monumentalną scenografię z okazji 25-lecia zespołu Grateful Dead jako rozwiązanie obaw lidera zespołu, Jerry'ego Garcii, który uważał, że stadiony mają fatalne warunki koncertowe.

Sawka kontynuował tworzenie multimediów na dużą skalę, m.in. dla zespołu Traffic Steve’a Winwooda oraz Skypower, projekcji na wieżowcach w Houston z okazji 40-lecia NASA. Przed śmiercią ukończył spektakl multimedialny „Voyage” (Podróż), do którego muzykę skomponował znany muzyk Mickey Hart.  Cały 90-minutowy spektakl składa się z 1202 ręcznie wykonanych obrazów techniką mieszaną.  Za pilota „The Voyage” Sawka otrzymał Premio di Lorenzo Il Magnifico – Złoty Medal w Multimediach na 4. Międzynarodowym Biennale Sztuki Współczesnej we Florencji w roku 2003.

Jan Sawka:  Architekt

W 1993 roku Sawka stworzył własny spektakl multimedialny w Japonii pt. „Oczy,” który został przedstawiony w centrum sztuki Art Tower Mito, pod dyrekcją Tadashi Suzuki. Za spektakl ten Sawka otrzymał stypendium Ministerstwa Kultury Japonii i uzyskał wstęp do zaawansowanych technologicznie laboratoriów.  To był początek jego współpracy z japońskimi firmami technologicznymi jak NSG, Sumitomo, Studio MGM i Toho Studio.  Owocem tej współpracy były nowoczesne rzeźby „UMU,” które połączyły sztukę z najnowocześniejszą technologią, oraz projektów architektonicznych. Sawka zaprojektował Ośrodek Kultury Wieży Światła dla miasta Abu Dabi, który został przedstawiony przez japońskie korporacje i firmy technologiczne rodzinie królewskiej Zjednoczonych Emiratów Arabskich w 1996 roku; patronem był ówczesny minister kultury i informacji (obecny minister spraw zagranicznych) szejk Abdullah bin Zayed al Nahyan. Całość składała się m.in. z projektu pomnika Wieża Światła, siedmiu muzeów, Centrum Poezji, Filharmonii, Amfiteatru, Szkoły Filmowej i Teatralnej, zaplecza rekreacyjnego.

Ostatnim wyróżnieniem Jana Sawki była w 2011 roku nagroda Amerykańskiego Instytutu Architektów „za wybitne dzieło” – projekt Pomnika Pokoju w Jerozolimie, symbolu jedności trzech religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.  Jury uzasadniało, że projekt w wyjątkowy sposób łączy poezję i pasję.

Wybrani krytycy sztuki, którzy pisali o Janie Sawce

James Beck, krytyk i historyk sztuki, dyrektor Wydziału Sztuki Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku określał Sawkę jako współczesnego artystę renesansowego, nie tylko ze względu na rozmach jego twórczości, ale również za jego techniki malarskie.  Krytyk sztuki Cynthia Nadelman, wieloletni krytyk „ARTnews”, pisała również o pracy Sawki wiele razy.  Pisano o Sawce na całym świecie – eseje na temat jego prac pojawiały się w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Japonii, Polsce, Anglii, Kanadzie i wielu innych krajach. Po jego śmierci „New York Times” opublikował duży nekrolog, podobnie „Los Angeles Times”, „Artforum” i „ARTnews”.  Po odejściu artysty wiele publikacji ukazało się w Stanach Zjednoczonych i w Europie.

Spuscizna Jana Sawki

Po smierci artysty otwarto kilka wystaw: na Bard College (2012), w Muzeum Narodowym w Krakowie (2013), Galerii Aferro (2013) w Newark (stan New Jersey), wystawa polaczona z sympozjum na temat Jana Sawki na Rutgers University.

Obecnie planowane są dalsze ekspozycje, m.in. w Kalifornii i w Nowym Jorku oraz w Polsce.  Wdowa Hanna Sawka pracuje z profesorem Frankiem Boyerem nad dokumentowaniem spuścizny Jana Sawki w formie „catalogue raisonné”

Opracowanie tekstu Hanna i Hanna Maria Sawka
Redagowanie tekstu Cezary Żyromski